Xanana Gusmão: Hadia lei sira hanesan liberta pátria totál FRETILIN mantein kontra

Reprezentante Espesial  Governu ba Asuntu Petróleu, Kay Rala Xanana Gusmão hateten, termina Fronteira Marítima (FM) hodi altera lei sira ne’eb’e la pertinente hanesan parte ida ba libertasaun pátria total, nune’e presiza entidade hotu nia kolaborasaun hodi bele atinji mehi povu nian kona ba dada kadoras mai Timor-Leste.

Kay Rala Xanana Gusmão haktuir, esforsu ne’ebé nia halo durante ne’e atu realiza mehi Timor-oan nian kona ba dada kadoras mai Beasu Vikeke hodi fó benefísiu ba povu Timor-Leste, maibé lider karismátiku ne’e triste, tanba foin mak diskuti  konteudu lei hat atu halo alterasaun hodi loke dalan ba Timor-oan atu sai na’in ba rikusoin hotu iha tasi laran, bankada opozisaun FRETILIN iha Parlamentu Nasionál deklara ona atu vota kontra alterasaun lei hirak ne’e.

“Hadia lei sira (anterior) hanesan kontinuasaun luta ba libertasaun pátria totál, la’os ba ha’u nia pesoal, maibé ba povu no nasaun. Ita kala haluha tiha, ha’u husu ba jerasaun foun labele haluha, iha marsu 2002, fulan rua antes ita restaura ita nia independensia, Australia ses aan tiha husi  UNCLOS, hodi difikulta ita-nia negosiasaun fronteira marítimas, entaun ita labele hatama sira iha tribunal, maibé ita baku meza nafatin hodi ezije ita-nia direitu mak ohin loron ita hetan tiha ona ne’e. Se dehan katak, depois tinan 50 mak ita diskuti, to’o tinan 50 tiha ita renova nafatin ba tinan 50 to’o maran tiha mak ita diskuti?”, afirma Xanana Gusmão  iha sesaun debate ho komisaun B, C no D iha Parlamentu Nasionál Kuarta (17/07/2019) .

Xanana Gusmão husu ba deputadu sira atu labele prosesu hotu ne’ebé liu tiha ona, tanba prosesu hotu iha mundu ne’e dinamiku tebes, no prosesu dezenvolvimentu ne’e tenki husu no rona malu, la’os atu obriga malu.

Xanana afirma, nia konsidera deputadu sira hanesan reprezentante povu mak nia ho nia ekipa ba esplika asuntu ne’e hodi deputadu sira mós bele apar.

“Ita bo’ot sira hanesan reprezentante povu nian, ne’e mak ami husu ita bo’ot sira-nia responsabilidade atu kompriende ida ne’e”, tenik Xanana.

Xanana esplika, alterasaun lei ne’e, Iha artigu 22 hatete,  durasaun traballu husi tempu tratadu to’o saida mak atu mai karik, to’o 2033 mak tratadu tasi timor ne’e bele kaduka, karik mak laiha tratadu foun, bele halo renovasaun.

Maibé Xanana hatutan, atividades kona ba minarai ne’ebé kompania sira halo ne’e  tenki kontinua, mesmu tratadu sira iha tasi timor ne’e la kontinua ona.

“Tanba ita bo’ot sira dehan ida ne’e urejenti hanesan tsunami atu sa’e iha ne’e, iha 2005 mak obriga ita ohin loron hala’o buat sira ne’e, hodi kopia tuir ita nia lei sira ne’ebé ita halo tiha ona uluk ne’e. Konsiliasaun hatete hotu buat sira ne’e, agora greater sunrise , ita labele haluha katak, iha tratadu ida ne’ebé uluk halo CMATS. Ha’u kompriende katak, ami kala fó hantene ba ita bo’ot  sira, mak iha buat sira ne’e hotu, la’os ami atu halo moe fali ita bo’ot sira, la’e”, relata Xanana.

Nia esplika, konsiliasaun ne’e la hasai buat hotu ne’ebé liga Estadu rua ne’e, maibé  nafatin para iha solusaun ida. Estadu rua ne’e konkorda ho kolaborasaun misaun nian kona ba solusaun gloval negosiada, konba ba demilitasaun permanenente kona ba FM.

“Ha’u dehan nune’e ba ConocoPhillips, ita kuñese malu, Ita lalika ko’alia barak, lalika bolu malu atu hakilar malu, maibé tanba fó tiha ona lisensa mak ohin la ko’alia barak, maibé tanba kestaun rua de’it, ida dehan dada ba ne’eba, no ida seluk dehan dada mai ne’e. Pipe line atu mai ne’e ya jelas dong, agora ne’e ita manan tiha ona pursentu 70, no mai tan ita-nia rai, ita sei ba protestu tan. Iha 2021 ita komesa hahu halo upstream down stream no 2026 ita bele fa’an ona mina no gass”, relata Xanana.

Reprezentante espesial Governu ne’e fó ezemplu katak,  Indonézia ukun aan desde 1945, maibé sira seidauk rezolve sira-nia fronteira tasi ho nasaun barak, entaun  Timor-Leste ne’ebé mak foin ukun aan iha tinan 2002 ne’e difisil.

Xanana haktuir, negosiasaun fronteira entre Australia ho Indonesia la hanesan, tanba ho Australia presiza osan, maibé ho Indonesia la presiza osan.

“Foin dadauk ne’e ita diskuti malu kona ba sosa asoens ne’e la liu husi OJE, maibé ita bo’ot (FRETILIN) sira  ne’e mós iha hanoin ne’ebé pertinente. Labele liu husi 5 pursentu husi total atual fundu petróleu nian, entaun ami mós konsidera. Tanba ne’e mak ami hakarak lei sira ne’e ita  hametin liu tan atu labele iha jogadas iha ne’eba, la’os dehan katak loke depois mak ita halo tuir de’it la’e. Tenki hatur li-liu ba regras ne’ebé mak ita iha atu bele sai ba liur hanesan iha rai seluk. Ita sorte ukun aan iha tempu agora ne’ebé modernu, ne’ebé ita bele apriende dezenvolvimentu husi rai seluk”, afirma Xanana.

Tanba ne’e, Xanana husu ba sosiedade hotu atu aban bainrua tenki tau matan ba jestor sira atu osan ne’e bele tama hotu ba fundu petroleum.

“Maibé osan ne’e la’os mai atu ita rai de’it para adora, maibé ita tenki investe tan, ita prepara ita-nia ema sira hodi prepara ba futuru. Why not, nusa mak ita labele investe ba ita-nia ema sira atu prepara ba ita-nia nasaun nia futuru. Tanba saida mak ita halo planu sira ne’e, ita halo teoria ida ne’ebé di’ak, maibé ita haree katak, ida ne’e mak koreta”, salienta Xanana.

Alende ne’e, Vise Xefe bankada FRETILIN, Francisco Miranda Branco hatete, FRETILIN mantein pozisaun vota kontra, tanba lei ne’ebé mak Governu hato’o ba PN ho lalaok urjensia.

“Ami nafatin pozisaun ho hanoin ida katak, tuir lolos dokumentus sira ne’e haruka mai antes, para PN bele estuda, ita haree de’it ita-nia parseiru Australia sira iha tinan ida-nia laran estuda ona, diskuti, analiza lei ne’ebé hanesan hotu sira iha expertu barak, sira iha asesor barak, sira tékniku barak, sira-nia rekursu mós barak, maibé sira analiza dokumentus ne’e ida por ida, iha tinan ida nia laran, iha TL lufu lafu de’it iha loron hira nia laran, hakarak buat hotu-hotu  prova ida, ne’e ami hanoin lalos tanba, ita nia sistema ne’e interdependensia orgaun soberania, ita tenki respeita malu, tuir lolos hato’o antes para PN bele iha tempu hodi estuda, analisa, diskuti rona konsulta depois hasai rezultadu”, katak Branco.

Horta  fiar  FRETILIN sei vota a favor

Eis Prezidente Repúblika, Ramos Horta fiar katak, FRETILIN sei muda sira nia pozisaun no hanoin hodi vota a favor ba alterasaun lei hat ne’ebé dadaun ne’e diskuti iha Parlamentu Nasionál (PN) atu halo alterasaun,  tanba esplikasaun ne’ebé mak  Xefe Negosiador ba Delimitasaun Fronteira Marítima, Kay Rala Xanana Gusmão ho nia ekipa halo klaru tebes.

“FRETILIN partidu ida Estadu, partidu ida Nasional, halo tiha ona komunikadu ida, maibé sira rona ona maun Xanana nia esplikasaun, tanba komunikasaun ne’e sira halo antes  de esplikasaun iha ne’e, tanba ne’e ha’u fiar katak, rona tiha ona klarifikasaun, FRETILIN mós bele muda nia pozisaun vota mós a favor,  tanba buat Estadu ita tenki hetan votasaun unanimidade di’ak liu para fó ita-nia Governu para loron 30 de Agostu, asina ne’e hatudu Timor nia maturidade”, Hateten Ramos Horta ba jornalista sira,  hafoin partisipa diskusaun pakote lejislasaun iha PN Tersa (17/7/2019).

Ramos Horta haktuir, ho esplikasaun husi Xefe negosiador Xanana Gusmão ho nia ekipa, ne’ebé mak klaru tebes ona  no liu husi tempu ne’ebé naruk refere, fiar katak reprezentante povu iha Parlamentu Nasional maioria sei vota a favor, tanba lei refere ba interese Nasional nian.

Tuir agenda,  loron Kinta (18/07), hanesan loron ikus ba aprovasaun lei pareser  ne’ebé mak bankada Governu hato’o ba Parlamentu Nasional.ola